Menu
Hoofdstuk twintig van Impressions that remained, de memoires van de Engelse componiste Ethel Smyth, is geheel gewijd aan Elisabeth von Herzogenberg, naast Clara Schumann de ‘andere' vrouw in het leven van Johannes Brahms. Elisabeth werd geboren 1847 in Parijs, als Elisabet von Stockhausen, dochter van een diplomaat die pianolessen had gevolgd bij Chopin. Als zestienjarige studeerde Elisabeth enige tijd bij Johannes Brahms, maar Johannes (toen dertig jaar oud) zegde de lessen na korte tijd op. Waarom laat zich raden, Elisabeth was aantrekkelijk, intelligent en muzikaal buitengewoon begaafd. In 1868 trouwde Elisabeth met een andere componist, Heinrich von Herzogenberg, en het jonge paar woonde vanaf 1872 in Leipzig. Heinrich was een groot bewonderaar van Brahms, en het paar knoopte vanaf 1874 vriendschappelijke betrekkingen aan met de componist, die zouden resulteren in een levenslange intensieve briefwisseling tussen Elisabeth en Johannes. Een waardevolle bron van informatie over leven en werken van Brahms, die uitgebreid is gedocumenteerd.
Brahms was een graag geziene gast in huize Herzogenberg (Heinz en Lisl voor intimi), maar Johannes hield de componist Herzogenberg op afstand. Zowel Heinz als Lisl probeerden hem zover te krijgen dat hij zijn oordeel zou uitspreken over de scheppingen van Heinz, maar vingen bij herhaling bot. In 1889 schrijft Brahms aan Clara Schumann: ‘De Herzogenbergs waren een dagje hier. Het plezier in de man zelf wordt behoorlijk in de weg gezeten, zo niet geheel verhinderd, door de componist.'
(Leopold) Heinrich (Picot de Peccaduc), Freiherr von Herzogenberg (schrijft Smyth in haar Memoires) ‘was een paar jaar ouder dan zijn vrouw, en werd door de Jezuïeten opgevoed voor het priesterschap, zoals zovele jongere zonen van adellijke Oostenrijkse families; maar als adolescent rebelleerde hij om zichzelf te wijden aan de muziek – een ongehoord iets in zijn kringen zowel als in de mijne. De familie was van origine Frans, zijn grootvader Vicomte Picot de Peccaduc, ten tijde van de Franse revolutie uitgeweken naar Bohemen, nam de titel Freiherr von Herzogenberg aan. Een geleerder musicus dan zijn kleinzoon kan nooit hebben bestaan; zonder enige moeite produceerde hij fuga's, canons, etc., etc., die van achter naar voren, op de kop, of in de spiegel konden worden gelezen. Hij componeerde op vaste tijden, en zoals te verwachten was het resultaat dikwijls aan de droge kant. Ik weet niet met wat voor ambitie hij aan zijn carrière was begonnen, maar herinner me dat hij eens opmerkte dat hij niet pretendeerde iets nieuws te zeggen te hebben, maar slechts hoopte een waardevolle traditie voort te zetten.'
Herzogenberg (1843-1900) is niet oud geworden, en de laatste jaren van zijn leven sleet hij in een rolstoel – Elisabeth overleed al in 1892 aan een chronische hartconditie. Desondanks heeft hij een groot oeuvre nagelaten waarvan het merendeel bestaat uit vocale werken en kamermuziek. In zijn vroege werken is de invloed van Wagner onmiskenbaar, maar na zijn kennismaking en levenslange vriendschap met Philip Spitta, de grote Bachkenner en eerste biograaf van zijn tijd, bekeerde hij zich tot de klassieke wereld van de Thomascantor en werd hij een vurig volgeling van Johannes Brahms.
Muziekliefhebbers die het betreuren dat Brahms niet wat meer variatiewerken voor twee piano's of piano vierhandig heeft nagelaten worden door Herzogenberg op hun wenken bediend. Al in 1869 schreef hij zijn Thema und Variationen in Des voor twee piano's, waarin vooral de geest van Schumann onmiskenbaar aanwezig is, maar dat is bepaald geen nadeel. Herzogenberg beheerst de variatiekunst tot in zijn vingertoppen, en heeft gezorgd voor een partituur die de aandacht weet vast te houden. Een paar jaar later, in 1875, als hij net bevriend is geraakt met Brahms, componeert hij zijn Variationen über ein Thema von Johannes Brahms, opus 23. Een directe verwijzing naar de Schumann-Variationen die Brahms eveneens het opusnummer 23 meegaf. Twintig jaar later verrast Herzogenberg met drie opusnummers in successie, opus 84 tot 86, variatiewerken waarvan de tweede duidelijk geïnspireerd is door de finale van de Vierde symfonie van Brahms – een Ciaconne.
De Italiaanse zussen Nadia en Angela Tirino vormen samen het pianoduo Nadàn – jonge aanstormende talenten zijn ze niet, ze geven les aan de Accademia Musicale di Firenze en aan scholen in de omgeving. Dit repertoire kan alleen gedijen bij liefde en toewijding, en dat krijgt het hier in overvloed. Technisch tot in de puntjes verzorgd en muzikaal de natuur van de noten volgend. Een geweldig pluspunt is dat ze voor deze opname de beschikking kregen over een Fazioli vleugel in de concertstudio van de firma, in Sacile, een dorpje ten noorden van Venetië. De sonore klank van de vleugel, met zijn zingende baskant, komt optimaal tot zijn recht in de warme en doorzichtige akoestiek van deze intieme zaal. Een uitgave die een verschil maakt in de postume reputatie van Heinrich, Freiherr von Herzogenberg.
© Siebe Riedstra, april 2020